"Bić się czy nie bić?" Dziewiętnastowieczni Polacy w momentach dziejowych wyborów WH.IH.DL.20.13.3b

Zajęcia koncentrują się na kilku kluczowych momentach w dziewiętnastowiecznych dziejach Polaków, kiedy to przychodziło im stanąć przed niezwykle ważnym dylematem: podjąć orężną walkę o niepodległość czy też szukać innych sposobów narodowego trwania.
Zaczynam od analizy postaw Polaków (a ściślej rzecz biorąc: polityczno-społecznych elit dawnej Rzeczypospolitej) wobec faktu utraty własnej państwowości w końcu XVIII wieku. Szczególną uwagę poświęcam tu ideowo-politycznemu „testamentowi” Tadeusza Kościuszki, zawartemu w jego broszurze „Czy Polacy wybić się mogą na niepodległość”.
W dalszej kolejności staram się pokazać, jak w trudnych realiach porozbiorowych następuje (pod koniec lat dwudziestych XIX stulecia) przedefiniowanie pojęcia narodu: od kategorii wspólnoty państwowej do kategorii wspólnoty duchowej, skupionej wokół określonych imponderabiliów. Poznanie tego procesu pozwala lepiej zrozumieć skomplikowany splot przyczyn, które doprowadziły do wybuchu – historycznie niezwykle doniosłych – wydarzeń nocy listopadowej. Te wydarzenia definiuję jako zwycięstwo romantyków nad klasykami na niwie polityki.
Emigracja polistopadowa to także był efekt bardzo ważnego wyboru: wyboru politycznej drogi i określonego etosu ‒ przez Adama Mickiewicza zdefiniowanego jako „pielgrzymstwo polskie”. Tę kwestię łączę z jeszcze innym trudnym wyborem: pomiędzy służbą idei Wolności a posłuszeństwem wobec papieskiego Rzymu (chodzi tu o stosunek polskich patriotów, zwłaszcza polistopadowych emigrantów, do słynnej encykliki Grzegorza XVI „Cum primum”, potępiającej powstanie listopadowe jako bunt przeciwko „legalnej” władzy cara ‒ dla Polaków: króla). Z opowiedzeniem się przez polskich patriotów po stronie Wolności („naszej i waszej”) łączy się kolejny podejmowany przeze mnie problem – mianowicie bardzo mocno osadzona w naszej kulturze idea mesjanizmu polskiego.
Z historii półwiecza po powstańczej klęsce roku 1864 koncentruję się najpierw na antyromantycznej i antyinsurekcyjnej pedagogii narodowej stańczyków i tzw. krakowskiej szkoły historycznej oraz na organicznikowskim programie warszawskich pozytywistów, potem zaś przechodzę do tzw. przełomu antypozytywistycznego, który dokonał się za sprawą „pokolenia niepokornych” (na przełomie lat 80. i 90. XIX stulecia). Tu pojawia się też kwestia narodzin nowoczesnych nurtów polskiej myśli politycznej, rozpatrywanych przede wszystkim pod kątem stosunku do idei niepodległości. Szczególną uwagę poświęcam analizie koncepcji ideowych narodowej demokracji, która zaproponowała nową definicję narodu i tym samym nową formułę patriotyzmu, całkowicie sprzeczną z tą, która została stworzona i upowszechniona w dobie Romantyzmu.
Wreszcie ostatni blok poruszanych w czasie zajęć spraw dotyczy okresu 1904–1914, kiedy to najpierw – w związku z wybuchem wojny rosyjsko-japońskiej i rewolucji w imperium carów – przed ówczesnymi Polakami pojawił się dylemat: wzniecić kolejne powstanie niepodległościowe? włączyć się w nurt ogólnorosyjskiej rewolucji społecznej? czy może raczej dążyć do zawarcia „ugody” z caratem, by w ten sposób uzyskać dla narodu jakieś polityczne koncesje? (tę trzecią możliwość wybrał przede wszystkim Roman Dmowski i kierowany przezeń obóz polityczny); potem zaś – w dobie zarysowującej się na europejskim horyzoncie politycznym „wielkiej wojny” – zrodziła się całkiem realna szansa na podjęcie przygotowań do kolejnego niepodległościowego czynu (kwestia genezy Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego).

Brak.